ІНФАРМАЦЫЯ НАН Беларусі
для падрыхтоўкі стэндаў, якія плануецца размясціць
на археалагічным комплексе на р. Менцы
Археалагічны комплекс, вядомы як паселішча на рацы Менцы, скаладаецца з умацаванага гарадзішча – дзядзінца, чатырох селішчаў, – пасадаў і некалькіх курганных груп, якія ўжо цалкам развараныя. Гарадзішча размешчана на правым беразе ракі Менкі (правы прыток ракі Пцічы). У яго склад уваходзяць дзве часткі – малое і вялікае гарадзішча. Малое гарадзішча знаходзіцца на мысе, утвораным зліццём ручая Дуная і ракой Менкай. Яна мае авальную пляцоўку памерам 80 х 16 м, невысокія валы акружаюць яго з трох бакоў. Вялікае гарадзішча прымыкае да малога з паўднёва-усходняга боку. Памер яго пляцоўкі 120 х 120 м. Гарадзішча з усіх бакаў акружана валам высотай 8–12 м, у якім маецца тры разрывы.
Чатыры селішчы знаходзяцца вакол гарадзішча. Селішча 1 непасрэдна далучаецца да гарадзішча з паўднёва-ўсходняга боку і аддзяляецца ад яго ровам. Яго плошча складае прыкладна 9 га. Селішча 2 размешчана з заходняга боку пекла гарадзішча, на процілеглым, левым беразе ручая Дуная. Яго плошча не больш за 10 га. Астатнія два селішчы знаходзяцца на левым беразе Менкі. Гэтыя селішчы падзяляюцца ярам, верагодна, рэчышчам перасохлага ручая. Плошча селішча 3 прыблізна складае 6 га, а селішча 4 - 4 га. Сёння селішча 1 расхінаецца, астатнія трапілі пад забудову сучастнай вёскі Гарадзішча.
Упершыню на гарадзішча ў ХІХ ст. звярнуў увагу П. М. Шпілеўскі. У 1930 г. гарадзішча абследаваў краязнавец А. Рынейскі, які апісаў яго і зняў план. Першыя археалагічныя даследаванні ў 30-я гг. ХХ стст. тут праводзілі А. М. Ляўданскі і А. Д. Каваленя. Археалагічныя раскопкі гарадзішча аднавіў у 1954 г. А. Р. Мітрафанаў (даследавана плошча 160 м²). Больш маштабнае даследаванне комплексу праводзіў у 1963–64, 1967–68 гг. Э. М. Загарульскі (даследавана плошча больш за 600 м²). У 1969 г. М. А. Ткачоў ажыццявіў зачыстку заходняга профіля паўднёвага разрыву вала вялікага гарадзішча. З 1975 па 1983 гг. комплекс на рацы Менцы вывучаў Г. В. Штыхаў (даследавана плошча больш за 2500 м²). З 1996 г. па 2000 г. даследаванне праводзіў Ю. А. Заяц (даследавана плошча 236 м²). У 2011-12, 2018, 2020-23 гг. археалагічны комплекс вывучае А. В. Вайцяховіч (даследавана плошча 830 м²).
У выніку было высветлена, што тэрыторыя, дзе знаходзіцца археалагічны комплекс на р. Менцы, была заселена яшчэ з эпохі мезаліту (8–5 тысяч год д.н.э). Жыццё тут працягвалася і ў эпоху неаліту, і бронзавага веку (5–2 тысячы год д.н.э.), пра гэта сведчаць находкі каменных сякер. У эпоху жалезнага веку было пабудавана малое гарадзішча. Адкрытыя селішчы з'явіліся ў ІХ–Х стст. У Х ст. селішча выконвала функцыю гандлёвага і рамеснага цэнтра вялікай вясковай акругі. Мяркуецца, што на мяжы І і ІІ тысячагоддзяў н.э. было пабудавана вялікае гарадзішча і паселішча набыло асноўныя рысы, якія былі ўласцівы раннесярэдневяковаму гораду, – умацаваны дзядзінец, да якога далучаліся неўмацаваныя пасады. Магчыма, у гэтыя гадзіны паселішча разам з акругай ўваходзіць у склад Полацкай зямлі. Пра гэта могуць сведчыць находкі донцаў гаршчкоў з выявай трызубца – радавога знака князя Ізяслава Уладзіміравіча, сына полацкай князёўны Рагнеды. Большасць навукоўцаў прытрымліваюцца версіі, што паселішча на рацы Менцы з'яўляецца летапісным горадам Менскам – цэнтрам Менскай воласці Полацкай зямлі, які атрымаў сваю назву ад ракі Менкі. Менавіта з гэтым паселішчам звязваюць падзеі 1067 г., згодна з „Аповесцю мінулых гадоў”: “У год 6575 (1067). Падняў раць у Полацку Усяслаў сын Брачаслава, і заняў Ноўгарад. Трое ж Яраслававічаў, Ізяслаў, Святаслаў, Усевалад, сабраўшы воінаў, пайшлі на Ўсяслава ў моцны мароз. І падышлі да Менска, і мяняне зачыніліся ў горадзе. Браты ж гэтыя ўзялі Менск і перабілі ўсіх мужоў, а жонак і дзяцей захапілі ў палон і пайшлі да Нямізы…” Заняпад паселішча пачаўся ў канцы ХІ – пачатку ХІІ стст. , а Менская воласць зрабілася удзельным княствам.
Жыццё на паселішчы аднаўляецца ў XIV ст., калі на тэрыторыі гарадзішча ўзікае феадальная сядзіба, а само паселішча ператвараецца ў мястэчка. У метрыцы ВКЛ мястэчка пад назвай Гарадзішча ўзгадваецца пад 1547 г. Сядзібай у розныя гадзіны валодалі прадстаўнікі родаў Статкевічаў, Палубінскіх і Пішчалаў. Адным з апошніх уладальнікаў сядзібы быў Рудольф Пішчала.
Вялікае гарадзішча прымыкае да малога гарадзішча з паўднёва-усходняга боку. Памер яго пляцоўкі 120 х 120 м. Гарадзішча з усіх бакаў акружана валам высотай 8–12 м, у якім маецца тры разрывы, два з якіх з'яўляліся ўваходамі на тэрыторыю гарадзішча. З паўднёвага і восточнага бакаў прасочваюцца сляды рова, а паўночная частка вала акружана балоцістай поймай ракі Менкі. Мяркуецца, што валы былі збудаваны на мяжы І і ІІ тысячагоддзяў н.э., калі Менская воласць зрабілася часткай Полацкай зямлі. У ніжняй частцы насыпу вала былі выяўлены зрубы, пабудаваныя з дубовых бярвёнаў. Зрубы ставіліся ў два-тры рады адзін да аднаго ўздоўж трасы вала. Унутры яны былі шчыльна забіты пескам і суглінкам. Першапачатковая вышыня зрубнай абарончай сцяны была 4 м, а шырыня першапачатковага вала – 14 м. На вяршыні размяшчаліся драўляныя баявыя галерэі. На працягу ХІ ст. гэтыя ўмацаванні разбураліся ў выніку пажару і вал перабудоўваўся не менш за два разы. Пляцоўка гарадзішча была значна пашкоджана падчас будаўніцтва стадыёна ў 1967 г. У яе паўднёвай частцы культурны слой амаль цалкам быў знішчаны. У выніку археалагічных даследаванняў былі знойдзены развалы печаў каменак, фрагменты ляпных і кругавых гаршчкоў, фрагменты гліняных амфар, шыферныя прасліцы і кавалкі сланцу, шкляныя пацеркі, металічныя ўпрыгожэнні, прылады працы і побытавыя рэчы. У ХІ ст. вялікае гарадзішча, верагодна, выконвала функцыю ўмацаванага дзядзінца старажытнага горада.
Малое гарадзішча знаходзіцца на мысе, утвораным зліццём ручая Дуная і ракой Менкай. Яно мае авальную пляцоўку памерам 80 х 16 м (плошча 0,12 га), невысокія валы высотай да 0,3 акружаюць яе з трох бакоў. Ад вялікага гарадзішча пляцоўка малога гарадзішча раней таксама аддзялялася невысокім валам, гэты вал зараз незаметны. Гарадзішча было пабудавана насельніцтвам культуры штрыхаванай керамікі ў жалезным веку на мяжы І тысячагоддзя д.н.э. і І тысячагоддзя н.э. Пазней, у V-VIII стст. яно выкарыстоўвалася ў якасці сховішча прадстаўнікамі плямён банцараўскай культуры. Трэба адзначыць знаходку пацеркі з егіпецкага фаянсу ІІ–ІІІ стст. У Х ст. гарадзішча магло выкарыстоўваць у якасці дзядзінца навакольнага паселішча. Знаходкі вялікай колькасці абпаленага зерня сведчаць пра тое, што ў ХІ ст. тут захоўваліся запасы зерня. У выніку даследавання былі знойдзены каменныя жорны, шыферныя прасліцы, шкляныя пацеркі, ляпны і кругавы посуд, металічныя ўпрыгожэнні, прылады працы, побытавыя рэчы, дэталі канскана рыштунку і прадметы ўзбраення. З апошніх трэба адзначыць знаходку наканечніка пахваў мяча.
У 1975 г. у паўночна-заходняй частцы селішча 1 былі выяўлены следы грунтавых магілак. Тады было даследавана 18 шкілетаў. Там былі пахаваны дарослыя і дзеці. У 2012 г. было даследавана яшчэ 5 пахаванняў. Усе яны знаходзіліся ў неглыбокіх ямах, закапаных у культурны пласт селішча. Шкілеты ляжалі на спіне ў выцягнутым табары галавой на захад. Ніякага інвентару ў нябожчыкаў не было. У выніку даследавання суседніх аб'ектаў было высветлена, што ўсе знойдзеныя пахаванні належаць да могілак, якія функцыянавалі ў XV–XVI стст. у гэтай частцы селішча. Недалёка ад пахаванняў быў знойдзены цэлы гаршчок, у якім, верагодна, прыносілі на магілкі памінальную страву.
Селішча 1 непасрэдна далучаецца да гарадзішча з паўднёва-ўсходняга боку і аддзяляецца ад яго ровам. Яго плошча складае прыкладна 9 га. Яно выцягнута з захаду на ўсход уздоўж высокай надпойменнай тэрасы правага берагі ракі Менкі. З заходняга боку селішча ляжыць на высокім правым беразе ручая Дуная. У выніку шматгадовых даследаванняў былі знойдзены следы сядзібнай забудовы Х–ХІ стст. Захаваліся развалы печаў каменак, падпольныя і гаспадарчыя ямы. Прасочаны сляды майстэрні, якая займалася вырабам прасліц з оўручскага сланцу (шыферу). У выніку даследаванняў знойдзены шматлікія фрагменты і цэлыя формы ляпных і кругавых гаршчкоў, у тым ліку фргаменты багата арнаментаванай амфары, фрагменты гліняных патэльняў. Вырабы з каменю прадстаўлены асялкамі, шыфернымі прасліцамі і жорнамі. Шматлікімі находкамі з'яўляюцца шкляныя пацеркі Х–ХІ стст., прывезеныя з краін усходу. Пра развіты гандаль сведчаць находкі сярэбраных арабскіх манет дырхамаў і вагавых гірак-разнаваг. Акрамя гэтага знойдзены жаночыя ўпрыгожэнні (падвескі, скранёвыя кольцы, пярсцёнкі, браслеты) і элементы мужчынскага касцюму (фібулы, спаржкі, накладкі на пояс), прадметы хрысціянскага культу (нацэльныя крыжыкі) з каляровых металаў. Шматлікія вырабы з жалеза прадстаўлены нажамі, крэсівамі, прыстасаваннямі працы, ключамі, сельскагаспадарчымі прыстасаваннямі і г. д. Знайдзеныя рэчы дэманструюць, што на сялішчы пражывалі рамеснікі, гандляры, прадстаўнікі дружыны. Такі склад насельніцтва сведчыць пра гарадскі характар пасялення.
Селішча 2 размешчана з заходняга боку пекла гарадзішча, на высокім правым беразе ракі Менкі і левым падзістым беразе ручая Дуная. Яго плошча складае не больш за 10 га. Селішча ўпершыню пачало вывучацца ў 2020 г. У выніку даследаванняў былі выяўлены следы сядзібнай забудовы і рамесных вытворчых комплексаў. На падзістым беразе ручая Дуная былі знойдзены аб'екты і матэрыялы, якія адносяцца да ранняй стадыі засялення гэтай тэрыторыі ў ІХ–Х стст. славянскім насельніцтвам. У прыватнасці, былі выяўлены фрагменты ляпных гаршчкоў насельніцтва лука-райкавецкай і роменскай культур. У іншых частках селішча знойдзены следы дзейнасці ганчара і рамесныя прылады для апрацоўкі каменю. Паміж шматлікіх фрагментаў гаршчкоў іншай паловы Х–пачатку ХІ ст. на адным з аб'ектаў было знойдзена донца кругавога гаршчка з выявай трызубца – радавога знака князя Ізяслава Уладзіміравіча, сына полацкай князёўны Рагнеды. Іншыя матэрыялы прадстаўлены глінянымі і шыфернымі прасліцамі, шклянымі пацеркамі, жаночымі ўпрыгожэннямі і элементамі мужчынскага касцюма з каляровых металаў, жалезнымі прыладамі і побытавымі рэчамі. Недалёка ад месца ўпадзення ручая Дуная ў раку Менку былі выяўлены следы ювелірнай майстэрні, якая функцыянавала ў другой палове ХІ – пачатку ХІІ стст. У выніку праведзеных даследаванняў былі знойдзены матрыцы для вырабу паясных накладак, фрагмент пярсцёнка з аблоем, літнікі, фрагменты тыгляў і глінянай ліцейнай фрмы, зліткі каляровых металаў. Акрамя гэтага знойдзены шматлікія свінцовыя гандлёвыя пломбы з выявамі княжацкіх знакаў, святых, літар. Адна з пломбаў з выявай мяча належала гародненскаму князю Усеваладу. Акрамя гэтага знойдзены накладкі на пояс, арабскія сярэбраныя манеты дырхамы, вагавыя гіркі-разнавагі. Усе знойдзеныя матэрыялы сведчаць пра развітую рамесную вытворчасць і актыўны гандаль як з суседнімі княствамі, так і з больш аддаленымі краінамі.
У 2022-2023 гг. падчас даследавання заглыблення ў паўднёвай частцы вала Вялікага гарадзішча былі знойдзены следы згарэлай пабудовы, якая адносілася да сядзібнага комплексу. Драўляная пабудова, у якой знаходзілася печка з кафлі, была ўрэзана ў вал. Яна знікла ў выніку пажару ў другой палове XVII ст. і больш не аднаўлялася. Ад будынка захаваліся развал печы, якая была складзена з цэглы пальчаткі і звонку ўпрыгожана зялёнапаліўнай кафляй, фрагменты згарэлай падлогі і бэлек. Зверху пажарышча было засыпана мусорам XVII–XIX стст. У выніку знойдзены фрагменты глінянага, паліўнага і дымлёнага посуду, вазоны для кветак, фрагменты шкляных бутэльак, фрагменты фаянсавых талерак, у тым ліку вырабленых на “Свержанскай мануфактуры”, фрагменты разнастайнай кафлі, вырабы з жалеза і каляровага металу, манеты.
