Палацавая і сядзібна-паркавая архітэктура
Летні княжацкі дварэц эпохі Кіеўскай Русі і эпохі раздробленасці меў хутчэй гаспадарчы, чым святочны выгляд. Да і сама назва “дварэц” (маленькі двор) гаворыць пра гэта. Вакол двара былі княжацкая ралля, сады, агароды. Сам церам быў акружаны канюшнямі, свірнамі, хлявамі як гэта было ў маёнтку феадалаў эпохі Вялікага княства Літоўскага. Па шматлікіх дакументах, якія засталіся з таго часу, мы можам аднавіць абрыс тагачасных маёнткаў, а значыць, будзем мець уяўленне і пра будынкі ранейшай эпохі.
Вучоныя-археолагі высветлілі, што ў 8-9 стагоддзях славяне-цесляры ў асноўным ужо ведалі ўсе тыя прыёмы апрацоўкі драўніны, якія выкарыстоўваліся ў будаўніцтве дамоў у сельскай мясцовасці амаль да канца 19 стагоддзя.
На паўднёвай ускраіне вёскі Свіслач, што на Асіповіччыне, на ўзвышаным водараздзеле рэк Свіслачы, і Бярэзіны знаходзіцца тэрыторыя, якую ўсе мясцовыя жыхары называюць звычайна «замак». Чаму ж менавіта так?
Абапіраючыся на матэрыялы раскопак, якія праводзіліся студэнтамі БДУ у 1962 г. і матэрыялы інвентарызацыі Свіслацкай воласці ў 1560 годзе можна сцвярджаць, што замак тут быў на самой справе. Як сведчыць энцыклапедыя Брокгауза і Эфрона, пабудаваны ён быў у 1510 годзе. Даволі падрабязна замак апісаны ў інвентары 1560 года.
Што ж ён уяўляў сабой у той час?
Становішча яго вызначана ў інвентары такім чынам: «На горе высокой, над рекою Свислочью, на одно стрелбище з лука от усьтя тое реки у Березину». Гэта надзвычай добра паказвае месцазнаходжанне замка, які займаў усю гару. Сама гара тая рабіла яго даволі ўмацаваным, але над гэтым жа добра папрацавалі і людзі. 3 трох бакоў замка быў зроблены роў – неглыбокі, якога з боку ракі Свіслач не было зусім. Трапіць у замак можна было праз мост, перакінуты праз роў. Мост быўузводны, падымаўся на ланцугах. Пад мостам была яма.
Свіслацкі замак, як і Полацкі, Тураўскі і іншыя, быў драўляны. Меў ён 5 вежаў, каля моста варотную, праз якую і ўваходзілі сюды. Усе вежы былі зноў-такі драўлянымі і даволі высокімі. У інвентары сказана, што яны былі «о четырех помостех» (чатыры паверхі). Калі вышыня аднаго паверха адпавядала 1,5 - 2 сажаням, то ўсёй вежы 7,5 - 8 (сажань - старая руская мера даўжыні, роўная 2,134 м). Паміж вежаў быў пастаўлены паркан з тоўстых дубовых бярвенняў, завостраных уверсе. Над зямлёй яны ўзвышаліся на 3 сажні.
У інвентары пералічаны «огородні» паміж асобнымі вежамі, пералік гэты дае магчымасць устанавіць даўжыню сцяны замка. Вядзецца пералік гарадзён (гарадня прамавугольны зруб з бярвенняў, запоўнены ўнутры зямлёй альбо каменнямі) ад «варотнае вежы, увашэдшы в замок по левой стороне». Ад яе да другой вежы было 10 гарадзён. Але ў 1560 г. другой вежы не было, на яе месцы стаяла царква «Тую вежу князь Ковельский да держанья своего скинул и на том местцу церков поставил, которая обороной быти не может, потреба знов вежу поставити», - сказана ў інвентары.
Ад царквы ішлі 6 гарадзён да трэцяй вежы, потым 7 гарадзён да чацвёртай, 6 да пятай і 4 гарадні да варотнай вежы.
Па прыкладу іншых драўляных замкаў кожная гарадня была працягам 3 - 4 сажні, а даўжыня ўсяго паркана да 100 сажняў. Даўжыня веж даходзіла да 25 сажняў, такім чынам даўжыня ўсяго ўмацавання складала 125 сажняў, альбо 266,75 метра.
Хто ж будаваў гэтыя вежы і паркан? Рабілі гэта сяляне Свіслацкай воласці і прылеглых да яе прыватна-ўласніцкіх маёнткаў.
Варотную вежу ўзводзілі сяляне в. Горкі і свіслацкія мяшчане. Гарадню першую будавала ўся Свіслацкая воласць, другую - трэцюю - сяляне в. Колбча, 4 - в. Пагарэльскае, 5 і 6 - в. Гарадзея, 7 - в. Бацэвічы, 8 - в. Балотча, 9 - в. Лешчынскае, 10 - в. Пагарэльскае.
Вежу другую будавалі жыхары вёсак Ачыскі і Усохі. Гарадню адзінаццатую - вёска Баратычы, 12 - 13 - вёскі Задобрынне і Каменічы, 14 - в. Багушэвічы, 15 - в. Яншыцы, 16 - в. Суціна.
Вежу трэцюю ставілі людзі з вёсак Брадзец і Максімаўка. Гарадню 17 - 18 - жыхары Божына і Нягоніч, 19 - 20 - в. Астроў, 21 - 23 - з вёсак Грава, Лапічы, Вяззе, Верайцы, Ізбарск і Цэляны.
Чацвёртую вежу будавалі вёскі Тамілавічы і Цэляны. Гарадню 24 - шэйпічскія вяскоўцы. 25 - з в. Пруды і Шэйпічы, наступную - з Гарожы, 27 - 29 - свіслацкія мяшчане.
Над пятай вежай працавалі жыхары Брыцалавіч і Цяплух. Гарадню трыццатую - людзі з в. Бацэвічы і 31 - 33 - вёскі Арліны.
Кожная вёска добра ведала сваю частку: штогод яна павінна была рамантаваць і падсыпаць гару, а праз некаторы час змяняць паркан і вежы. Гэта было дзяржаўнай працай.
Невялікая плошча замка змяшчала і невялікую колькасць будынкаў. Інвентар акрамя царквы пералічвае наступнае:
Пералічана ў інвентары і ўзбраенне замка, якое мелася ў той час. Было яно слабае:
Хаця інвентар замка быў мізэрны, у замку быў пушкар - немец, які знаходзіўся на ўтрыманні дзяржавы. Абавязкі яго такія: «Повинен тот пушкар на том замку господарском службу пушкарскую служити и стрелбы доглядати и што бы невеликого, слесарской работе належачого, зоп-совало, поправовати. А над то в каждый год по 60 фунтов пороху з своее салетры мает на замок давати».
Усё насельніцтва воласці было прывязана да замка. Яно павінна было будаваць, рамантаваць і пільнаваць замак. «На кліканне і на іные замковые потребы поставлена сторожа замковая на волости чергою на кажды тыдень по девяти человеков, а з места один».
У 1560 годзе замак быў у заняпадзе. Гарадня 25 не была пабудавана, замест другой вежы была пабудавана царква, варотная вежа была недароблена, не існавала ўзводнага моста.
У канцы 16 ст. Свіслацкая воласць і адпаведна замак перайшлі ў валоданне былога тутэйшага дзяржаўцы пана Міхайлы Гарабурды. Прыкладна з 1630-х гадоў прасочваецца сумеснае валоданне Свіслаччу родаў Гарабурдаў і Радзівілаў.
Пад кіраўніцтвам Багуслава Радзівіла ў сярэдзіне 17 стагоддзя былі праведзены рэканструкцыя замка і ўмацаванне пасада. Захаваліся ўласнаручныя малюнкі-эскізы князя Багуслава - планы перабудовы замка.
Паводле гэтых планаў, замест сцен, складзеных са зрубаў - «гародзен» - будаваўся «астрог» - частакол. Ад старога замка засталася варотная вежа і чацвёртая. Вежы пры гэтым захоўваліся, толькі замест той, што стаяла ў баку вусця р. Свіслач, князь Багуслаў пажадаў пабудаваць двухпавярховае параднае памяшканне - «сталовую». Да яе планавалася прыбудаваць 2 перпендыкулярныя крылы ў выглядзе баракаў з галерэямі - памяшканнямі для замкавага гарнізона. На месцы былой царквы цяпер стаялі два дамы перпендыкулярна адзін да другога і аб’яднаныя вуглавой вежай. Будынкі мелі аднолькавую шырыню (7,8 м), але адрозніваліся даўжынёй (38,9 м і 35,7 м). У кожным будынку было па 6 памяшканняў, якія ўтварылі анфіладную планіроўку. (Анфілада - рад паслядоўна прылягаючых адзін да аднаго памяшканняў, дзвярныя праёмы якіх размешчаны на адной восі. Таму пры адчыненых дзвярах ствараецца перспектыва ўсіх інтэр'ераў, звязаных у адзіную сістэму). У адным будынку знаходзіліся пакоі князя, у другім змяшчаўся гарнізон.
Знешнія сцены будынкаў выходзілі да рэк: яны замянялі сабой абаронныя сцены замка. 3 боку дзяцінца (дзяцінец - найбольш старажытная ўмацаваная частка сярэдневяковага горада або феадальнага двара) фасады былі аформлены галерэямі і аркадамі. (Галерэя - доўгі будынак, у якім адну прадольную знешнюю сцяну замяняе каланада з аркай і балюстрадай. (Балюстрада невысокае агароджванне лесвіц, тэрас і г. д.) Такім чынам, у сярэдзіне 17 стагоддзя замак меў рысы параднай рэзідэнцыі. Абаронная магутнасць яго сцен значна знізілася. Планы князя, хутчэй за ўсё, не былі ажыццёўлены.
Такім чынам, Свіслач у 17 ст. ператварылася з выключна ваеннага аб’екта ў феадальны двор, больш утульны, але слаба прыстасаваны для абароны, што і пацвердзіла чарговая вайна з Расіяй.
13 чэрвеня 1655 г. казацкі атаман Залатарэнка атрымаў загад цара Аляксея Міхайлавіча «укрепя осаду под Старым Быховом, итти из-под Быхова всем войском на Свислочь и к Минску...».
Загад гэты быў для Свіслачы фатальны - 2 ліпеня раніцай Свіслач была ўзята штурмам атрадам палкоўніка Івана Паповіча, а замак разбураны і спалены. Стольнік Міхаіл Дзмітрыеў, які знаходзіўся ў казацкім войску, у сваім рапарце цару адзначыў: «... город Свислочь взяли, острог и город и посад выжгли...»
Казакі стаялі ў знішчанай Свіслачы прыкладна да верасня 1655 г.
Гэтым сумным фактам заканчваецца гісторыя Свіслацкага замка. Як фартыфікацыйнае ўмацаванне ён ужо не аднаўляўся.
Зараз ад уласна замка засталіся толькі рэшткі земляных валоў і рова. Руіны мураванага будынка, які ўспрымаецца як частка замкавай забудовы, на самай справе датуецца 19 ст. і з’яўляецца рэшткамі гаспадарчай пабудовы, якая належала памешчыкам Незабытоўскім. На тым месцы, дзе колісь стаяла царква, цяпер стаіць будыніна, зробленая з велізарных камянёў з надзвычай моцным цэментуючым растворам. Час і людзі прывялі да таго, што збудаванне разбураецца. Дах яго разваліўся, дзвярэй і вакон няма, а ў адным месцы ўжо пачала разбурацца і сцяна...
Вёска Дуброва Лапіцкі сельсавет шырока вядома размешчаным у ёй помнікам архітэктуры. Парк закладзены ў 1909 годзе на 1,5 га. Складаецца з пейзажных секцыённых пасадок. У ім расце больш за 100 відаў парод дрэў і кустоў родам з Паўночнай Амерыкі, Далёкага Усходу, Сярэдняй Азіі, Заходняй Еўропы. З хвойных парод ёсць хвоя калючая, хвоя Банкса чорная, кедр сібірскі, піхта бальзамічная, цудоўная, суцэльналістая, лістоўніцы еўрапейская і японская, псеўдатсуга блакітная, туя заходняя, ядловец віргінскі. Сярод лісцевых парод: арэх маньчжурскі, кізільнік бліскучы, чаромха віргінская, вішня пенсільванская, дуб звычайны і чырвоны, клён серабрысты (цукрысты), явар, бяроза даўрская, аксаміт амурскі, барбарыс, вярба вавілонская, а таксама экземпляры спірэі, бружмелю, бэзу і інш. Парк з’яўляецца адным з нямногіх на Беларусі, дзе шырока прадстаўлены разнастайныя віды дрэў і кустоў.
